Lãnh đạo di sản: nền tảng văn hóa lãnh đạo cho nhà khởi nghiệp

(VINEN) - Khởi nghiệp trong thời đại mới đem lại nhiều cơ hội, nhưng cũng ẩn chứa không ít thách thức. Nhiều doanh nhân trẻ sở hữu tài năng, hệ thống quy mô và thành công tài chính ban đầu, nhưng vẫn trượt ngã. Nguyên nhân sâu xa thường không nằm ở thiếu vốn hay tầm nhìn kinh doanh, mà ở nền tảng tu thân, đạo đức và tầm nhìn di sản chưa vững chắc. Từ bài học của cổ nhân “tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ” nhấn mạnh rằng muốn lãnh đạo người khác, trước hết phải tu dưỡng chính mình, đến những thất bại doanh nghiệp gần đây, tất cả cho thấy vai trò sống còn của văn hóa lãnh đạo dựa trên giá trị và di sản lâu dài. Mô hình 5 cấp độ lãnh đạo di sản (Tu thân; Dẫn dắt; Trao quyền; Chuyển giao; Biểu tượng chính là một khuôn khổ văn hóa, đạo đức cần thiết để các nhà khởi nghiệp rèn luyện bản thân và xây dựng doanh nghiệp bền vững.

“Muốn lãnh đạo và thuyết phục người khác, bản thân người lãnh đạo phải làm gương, hành động thiện và sống có đạo đức. Chỉ khi đó, người khác mới tin tưởng và đi theo”.

Tài năng, tiền bạc chưa đủ, vì sao nhiều nhà khởi nghiệp vẫn thất bại?

Thực tế cho thấy không ít công ty khởi nghiệp đổ vỡ dù nhà sáng lập rất thông minh, gọi vốn dồi dào và đạt tăng trưởng nhanh. Nguyên nhân thường đến từ vấn đề nội tại của nhà lãnh đạo và văn hóa doanh nghiệp. Nhiều startup sụp đổ không hẳn do thị trường hay tài chính, mà do sai lầm quản trị và lãnh đạo yếu kém từ bên trong. Khi thiếu nền tảng tu thân (tu dưỡng bản thân) và đạo đức, người lãnh đạo dễ bị cuốn vào cái tôi, tham vọng ngắn hạn hoặc quyết định thiếu cân nhắc. Theo một nghiên cứu về 2.000 lãnh đạo, những nhà lãnh đạo xuất sắc nhất đều là người kiên định về phẩm chất và giá trị, coi trọng sự liêm chính, và đây không chỉ là lý tưởng mà là điều kiện tiên quyết để thành công bền vững. Ngược lại, khi người dẫn đầu thiếu “moral compass” (la bàn đạo đức), thành công tài chính nhất thời có thể che mờ các nguy cơ đạo đức, dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng. Lòng tin của nhân viên và đối tác dần xói mòn, văn hóa doanh nghiệp trở nên độc hại, và sớm muộn doanh nghiệp cũng lâm vào khủng hoảng. Lịch sử kinh doanh đã có nhiều bài học đắt giá: vụ sụp đổ của Enron hay Theranos cho thấy lãnh đạo thiếu đạo đức có thể dẫn tới thảm họa , danh tiếng tiêu tan và công ty sụp đổ hoàn toàn. Thậm chí ngay cả những công ty đình đám như Uber cũng từng khủng hoảng vì văn hóa nội bộ độc hại và mất niềm tin của công chúng, buộc CEO phải từ chức để cứu vãn tình thế. Tài năng và tiền bạc sẽ không cứu được một doanh nghiệp nếu người lãnh đạo thiếu tu dưỡng đạo đức và tầm nhìn xa. Chính vì vậy, các nhà khởi nghiệp cần nhìn nhận lại: thành công bền vững đòi hỏi xây dựng bản lĩnh lãnh đạo dựa trên giá trị, không chỉ dựa vào trí thông minh hay vốn đầu tư.

Hệ lụy khi thiếu văn hóa lãnh đạo dựa trên 5 cấp độ di sản

Mô hình 5 cấp độ lãnh đạo di sản nhấn mạnh sự trưởng thành tuần tự của người lãnh đạo, từ việc rèn luyện bản thân đến xây dựng di sản. Nếu một doanh nghiệp không được dẫn dắt bởi văn hóa lãnh đạo tương ứng với các cấp độ này, những hệ quả tiêu cực sẽ dần bộc lộ. Trước hết, mất niềm tin là hệ lụy rõ ràng nhất. Khi lãnh đạo không chú trọng “tu thân, thành người” (tức thiếu gương mẫu, thiếu đạo đức cá nhân), nhân viên và đối tác sẽ hoài nghi cam kết và lời hứa của công ty. Niềm tin “mất hàng năm để xây, vài giây để mất” như giới kinh doanh thường nhắc, một khi đã đổ vỡ sẽ rất khó lấy lại. Kế đó, chất lượng và uy tín suy giảm khi văn hóa lãnh đạo không có “dẫn dắt” như một tướng đúng nghĩa. Người lãnh đạo cấp độ thấp (chỉ dựa trên chức vụ, quyền lực) sẽ không truyền được cảm hứng hay định hướng rõ ràng cho đội ngũ, dẫn đến hiệu suất kém và sản phẩm/dịch vụ thiếu tính cạnh tranh. Thêm vào đó, khi lãnh đạo không biết “trao quyền”, - hành xử như vua thì họ có xu hướng ôm đồm quyền lực, không tin tưởng cấp dưới. Hệ quả là tổ chức thiếu nhân tài kế cận, nhân viên giỏi rời bỏ vì không được trao quyền và ghi nhận. Văn hóa công ty trở nên trì trệ, thiếu sáng tạo và dễ xảy ra mâu thuẫn nội bộ.

Tệ hại hơn, nếu người đứng đầu không nghĩ đến “chuyển giao, thành Thái thượng hoàng”, tức là không chuẩn bị kế hoạch kế nhiệm và truyền thừa giá trị, doanh nghiệp đứng trước nguy cơ đứt gãy di sản. Nhiều doanh nghiệp gia đình lẫn startup thất bại ngay sau khi người sáng lập rời đi vì không có đội ngũ kế thừa đủ năng lực và văn hóa chung đã cạn kiệt. Thống kê cho thấy chỉ khoảng 30% doanh nghiệp gia đình tồn tại được đến thế hệ thứ hai và 12% đến thế hệ thứ ba, con số này phản ánh phần nào việc thiếu chuẩn bị chuyển giao tầm nhìn dài hạn có thể khiến thành quả một đời nhanh chóng tan biến. Cuối cùng, nếu không vươn tới cấp độ “biểu tượng, thành thánh nhân”, doanh nghiệp sẽ thiếu một hệ quy chiếu giá trị để định hình bản sắc. Khi lãnh đạo không trở thành biểu tượng về tâm và tầm, công ty dễ đánh mất phương hướng đạo đức, văn hóa tập thể rệu rã và khách hàng thôi không còn trung thành. Tất cả những yếu tố đó cộng hưởng sẽ dẫn đến sự sụp đổ của doanh nghiệp, có thể không diễn ra trong một sớm một chiều, nhưng là kết cục khó tránh nếu thiếu một văn hóa lãnh đạo vững mạnh.

Hành trình 5 cấp độ lãnh đạo di sản và giá trị với nhà khởi nghiệp

Mô hình 5 cấp độ lãnh đạo di sản phác họa lộ trình trưởng thành của một nhà lãnh đạo lý tưởng, từ bước đầu khởi nghiệp cho tới khi để lại di sản. Năm cấp độ đó có thể tóm lược như sau:

1. Tu thân (để thành người): Ở cấp độ nền tảng này, nhà lãnh đạo rèn luyện phẩm chất cá nhân và tri thức. “Thành người” nghĩa là trở thành một con người có nhân cách, tự kỷ luật, chính trực và khiêm tốn. Đây là bước quan trọng nhất, “Tề gia, trị quốc, bình thiên hạ” đều phải dựa trên Tu thân. Nhà khởi nghiệp cần không ngừng học hỏi, tu dưỡng đạo đức, điều chỉnh bản thân để làm gương. Như triết lý Nho giáo nhấn mạnh: “Muốn lãnh đạo và thuyết phục người khác, bản thân người lãnh đạo phải làm gương, hành động thiện và sống có đạo đức. Chỉ khi đó, người khác mới tin tưởng và đi theo”. Cấp độ Tu thân tạo nên uy tín cá nhân và niềm tin ban đầu, nền móng cho mọi thành công sau này.

2. Dẫn dắt (để thành tướng): Khi đã có nền tảng tu thân vững, người lãnh đạo bước sang vai trò dẫn dắt người khác, giống như một vị tướng lĩnh dẫn quân. “Thành tướng” hàm ý khả năng truyền cảm hứng, định hướng và quy tụ đội ngũ để cùng đạt mục tiêu. Nhà khởi nghiệp ở cấp độ này biết xây dựng tầm nhìn chung và gắn kết mọi người vì mục đích lớn. Họ đưa ra chiến lược rõ ràng, quyết đoán nhưng vẫn lắng nghe ý kiến. Một người “thủ lĩnh” thực thụ không chỉ ra lệnh bằng quyền lực, mà còn chinh phục lòng người bằng tài năng và sự chính trực đã tôi luyện từ cấp độ trước. Kết quả là doanh nghiệp đạt thành tích cụ thể (thị phần, doanh thu, sản phẩm tốt), đồng thời nhân viên tin tưởng đi theo vì kính trọng người lãnh đạo.

3. Trao quyền (để thành vua): Lên một tầm cao hơn, nhà lãnh đạo hiểu rằng muốn tổ chức phát triển bền vững thì bản thân không thể ôm hết quyền lực. Ở cấp độ “Trao quyền”, người lãnh đạo hành xử như một vị vua sáng suốt: biết trọng dụng hiền tài, phân quyền và tạo dựng hệ thống quản trị. Họ thiết lập cấu trúc, quy trình để công ty vận hành trôi chảy mà không phụ thuộc hoàn toàn vào cá nhân mình. Việc trao quyền cho cấp dưới vừa thể hiện sự tin tưởng, vừa giúp phát huy tối đa năng lực của đội ngũ. Nhân viên cảm thấy được tôn trọng và có trách nhiệm, từ đó cống hiến nhiều hơn. Ở cấp độ này, văn hóa doanh nghiệp bắt đầu mang tính tự chủ và sáng tạo, không khí làm việc tích cực vì mọi người cùng được tham gia vào lãnh đạo ở phạm vi của mình. Nhà lãnh đạo “thành vua” không còn chỉ là người thực thi, mà trở thành người kiến tạo tầm nhìn, tạo dựng “vương quốc” với các giá trị cốt lõi và chuẩn mực rõ ràng.

4. Chuyển giao (để thành Thái thượng hoàng): Đây là cấp độ khó nhất với nhiều nhà sáng lập, nhưng vô cùng quan trọng để bảo toàn di sản. “Thành Thái thượng hoàng” nghĩa là nhà lãnh đạo đạt tới trí tuệ và tầm nhìn xa để chủ động chuyển giao quyền lực vào thời điểm thích hợp. Thay vì cố nắm giữ vị trí lãnh đạo mãi, họ chuẩn bị người kế nhiệm, truyền thụ kinh nghiệm và từng bước rút lui khỏi vai trò điều hành trực tiếp. Người lãnh đạo ở cấp độ này hiểu rằng sự nghiệp kinh doanh cần vượt lên trên bản thân họ, và di sản chỉ thực sự bền vững khi thế hệ sau tiếp nối vững vàng. Họ đóng vai trò như vị “Thái thượng hoàng”, lui về cố vấn, dõi theo và nâng đỡ thế hệ kế tiếp, chứ không can thiệp vi mô. Việc chuyển giao suôn sẻ giúp công ty tránh phụ thuộc vào một cá nhân duy nhất, giảm sốc khi thay đổi lãnh đạo. Thực tiễn cho thấy doanh nghiệp nào có kế hoạch kế nhiệm chu đáo sẽ bền vững hơn nhiều; ngược lại, thiếu kế hoạch kế thừa có thể dẫn tới sụp đổ sau một thế hệ, như thống kê chỉ ra rất ít doanh nghiệp tồn tại qua tay con cháu nếu người tiền nhiệm không chuẩn bị trước. Do đó, cấp độ này đòi hỏi tầm nhìn di sản rõ ràng: người lãnh đạo chấp nhận buông bỏ cái tôi, đặt lợi ích lâu dài của tổ chức lên trên tham vọng quyền lực cá nhân.

5. Biểu tượng (để thành thánh nhân): Cấp độ cao nhất của lãnh đạo là trở thành một biểu tượng sống về giá trị và tầm ảnh hưởng, ví như bậc “thánh nhân” trong văn hóa phương Đông, được người đời kính trọng và noi theo. Ở mức này, di sản lãnh đạo đã được định hình rõ nét. Nhà lãnh đạo không chỉ thành công về sự nghiệp, mà còn được ngưỡng mộ bởi phẩm hạnh và những giá trị đạo đức mà họ để lại. Họ chính là hiện thân của văn hóa doanh nghiệp; tên tuổi họ gắn liền với uy tín, chất lượng và sứ mệnh của tổ chức. Những biểu tượng lãnh đạo như vậy có sức mạnh lan tỏa vượt ngoài phạm vi công ty, truyền cảm hứng cho cộng đồng, ngành nghề, thậm chí cho thế hệ lãnh đạo kế tiếp về ý nghĩa của việc kinh doanh gắn liền với trách nhiệm xã hội và đạo đức. Ở cấp độ “thánh nhân”, người lãnh đạo đã xây dựng được một di sản trường tồn, để dù họ không còn trực tiếp lãnh đạo, các giá trị và tầm nhìn của họ vẫn tiếp tục dẫn dắt doanh nghiệp. Có thể nói, đây chính là đích đến cao quý nhất mà mỗi nhà khởi nghiệp chân chính hướng tới: để lại một di sản lãnh đạo làm nền tảng cho tương lai.

Mô hình 5 cấp độ lãnh đạo di sản mang lại hệ giá trị cốt lõi làm kim chỉ nam cho các nhà khởi nghiệp. Nó nhắc nhở rằng thành công không chỉ đo bằng doanh thu hay thị phần nhất thời, mà còn ở tác động lâu dài và những giá trị trường tồn mà người lãnh đạo gieo trồng. Đối chiếu với mô hình này, nhà lãnh đạo khởi nghiệp có thể tự đánh giá mình đang ở đâu và cần rèn luyện phẩm chất gì để vươn lên cấp độ cao hơn. Quan trọng hơn, mô hình định hình một văn hóa lãnh đạo chuẩn mực cho doanh nghiệp: luôn bắt đầu từ đạo đức cá nhân, xây dựng sự tin cậy, trao quyền cho tập thể, kế thừa liên tục và hướng tới sứ mệnh cao cả. Đây chính là hệ quy chiếu văn hóa và đạo đức giúp nhà lãnh đạo giữ vững phương hướng trong hành trình nhiều biến động của khởi nghiệp.

Tinh thần lãnh đạo di sản còn khơi gợi trách nhiệm “trồng cây để đời sau hưởng bóng mát” ở mỗi doanh nhân. Nhìn vào những lãnh đạo xuất chúng, ta thấy họ không chỉ giàu có mà còn được kính trọng vì đã tạo dựng niềm tin và cảm hứng bền vững. Họ coi trọng việc “xây dựng người kế nghiệp” và lan tỏa giá trị, hơn là chỉ theo đuổi hào quang cá nhân. Chính điều đó đảm bảo cho di sản lãnh đạo của họ sống mãi. Ngược lại, nếu chỉ chăm chăm thành công ngắn hạn mà quên vun bồi di sản, nhà khởi nghiệp sẽ bỏ lỡ cơ hội trở thành biểu tượng tích cực và doanh nghiệp của họ khó lòng trường tồn.

Tóm lại, mô hình 5 cấp độ lãnh đạo di sản không phải lý thuyết viển vông, mà là một lộ trình thực tiễn giúp nhà khởi nghiệp tự hoàn thiện và xây dựng văn hóa doanh nghiệp vững mạnh. Từ việc tu thân để làm gương, đến nghệ thuật dẫn dắt và trao quyền, cho tới tầm nhìn truyền thừa và tạo dựng di sản, mỗi cấp độ đều là một nấc thang quan trọng trên con đường trở thành nhà lãnh đạo trọn vẹn đủ Tâm, Tầm, Tài. Trong bối cảnh nhiều nhà khởi nghiệp nổi lên rồi lụi tàn chóng vánh, việc thấm nhuần mô hình lãnh đạo di sản sẽ giúp doanh nhân khởi nghiệp giữ được ngọn lửa chính trực, hun đúc tinh thần lãnh đạo phụng sự và kiến tạo giá trị lâu dài. Đó chính là cách để một nhà khởi nghiệp không chỉ thành công trong hiện tại, mà còn để lại dấu ấn cho thế hệ mai sau, như câu hỏi mà mọi người lãnh đạo nên tự vấn: “Chúng ta đang xây dựng di sản lãnh đạo như thế nào?”.

TS.Đinh Việt Hòa